Bu günlərdə qədim türklər haqqında düşünürəm. Onların lap qədimlərdə əkinçiliklə məşğul olduğunu, sonralar isə ola bilsin ki, ya torpağın yararsızlığından, ya iqlim şəraitindən, ya da başqa bir iqtisadi və sosial səbəbdən heyvandarlığa və köçəri həyata üstünlük verməyə başladıqları nəticəsinə gəlmişəm. Bu nəticə heç bir elmi araşdırmaya və linquistik və ya tarixi biliyə söykənməyib, tamamilə fərziyyədir. Sadəcə olaraq türk say adlarına (rəqəmlərinə) diqqətlə baxdıqda onlarda bir qanunauyğunluq olduğunu düşünürəm.

Göytürk petroqlifləri (6-8-ci əsrlər). Mənbə 

Say adları bütün türk dillərində oxşardır və əsasən bu sözlərin saitlərində fərqli tələffüzə rast gəlinir. Həmin oxşarlıq və ya eynilik bütün türkdilli xalqların eyni əcdadlardan törəməsinin və qohumluğunun ən bariz nümunəsidir. Dilçilik elmində ən qədim türklərin (yəni prototürklərin) dilinə prototürk dili deyilir. Bu dil linquistik rekonstruksiya vasitəsilə araşdırılır. Aşağıda Wikipedia-dan götürdüyüm proto-türkcə sayların və onların azərbaycanca qarşılığının hansı sözə uyğun olduğunu göstərmişəm. 

• *bīr - bir – ver, ya da yer
• *ẹki - iki – ək ("əkmək", yəni yetişdirmək, amma həm də "çörək" və ya "əkilmək üçün" (əkməklik) mənasında) 
• *üç - üç – ölç (yeri və ya taxılı) 
• *dȫrt - dörd – dürt (dürtmək, yəni soxuşdurmaq və ya basdırmaq) 
• *bēĺ(k) - beş - bellə (belləmək, dənələrin torpağa oturması üçün) 
• *altï - altı – altı (altında və ya aldı, yaxud da oldu - ola bilsin ki, quşların taxılı yeməməsi üçün torpağın üstünün örtülməsi) 
• *yẹti - yeddi – yedir (yedizdir və ya yetişdir) 
• *sekiŕ - səkkiz – səkir (səkmək, yəni uçurtmaq və ya sıçratmaq - taxıl dənələrinin ayrılması üçün) 
• *tokuŕ - doqquz – tögür və ya döyür (döy) 
• *ōn - on – un (üyüdülmüş buğda) 

Bu sözlərin ardıcıllığına, onların dilimizdə və digər türk dillərindəki alternativlərinə baxaraq prototürklərin saymağı unun əldə edilməsi prosesi ilə uyğunlaşdırdığını və öyrəndiyini düşünürəm. Ola bilsin ki, bu fərziyyə türk dillərinin linquistikasını öyrənən dilçiləri güldürəcək, amma yenə də fikrimcə burada müəyyən qanunauyğunluq var və bu qanunauyğunluğu araşdırmağa dəyər. 

Orta əsrlər türklərinin (14-15-ci əsrlər) həyat tərzinə və yemək mədəniyyətinə baxdıqda isə onların təbii ki, əkinçilik ilə məşğul olmasından əsər-əlamət yoxdur. Məsələn, "Kitabi Dədə Qorqud" əsərində Bayındır xan "atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç" kəsdirir və toy edir. Qazan xanın "qapulu Dərvənddə" on min qoyunu olduğu deyilir. Qazan xan "tavla-tavla şahbaz atlarından" və "qatar-qatar dəvələrindən" söz açır. Yaxud da igidlər "av avlayır, quş quşlayır" və "qımız" içirlər.

Mən ilıq yumurtanı səhər yeməyinə yeməyi xoşlayıram. Belə yumurta çox dadlıdır və üstəlik faydaları da var. Deyilənə görə Fransa kralı XV Lüdoviq ilıq yumurta yeməyi çox sevərmiş və hər bazar günü yeyərmiş. Fransızlar belə yumurtaya "œuf à la coque" və yumurta fincanına isə "coquetier" deyirlər.

Hər şeydən öncə onu deyim ki, yumurtanı ilıq yeməklə salmonelloza tutulmaq olar. Salmonelloz salmonella bakteriyalarına yoluxmaqla baş verir. Diareya, yüksək temperatur, qarın ağrısı və qusma sipmtomlarındandır. İmmuniteti zəif insanlar üçün çox təhlükəlidir. Ona görə də yumurtanın keyfiyyətinə zəmanət yoxdursa və haradan gəldiyini bilmirsinizsə, məsləhətdir ki, onu ilıq yeməyisiniz. Hamilə qadınlar və uşaqlar umiyyətlə yumurtanı ilıq yeməməlidir.

İlıq yumurta haqqında yazmazdan əvvəl onu deyim ki, "ilıq yumurta" və "yumurta qabı" ifadələrini o qədər də sevmirəm. "İlıq" sözünü temperatur anlayışında istifadə etməyə üstünlük verirəm. Az qaynadılmış yumurtaya isə "maye yumurta" və "yarım-bişmiş yumurta" demək olar. Buna baxmayaraq, anlaşılma asanlığı üçün bu yazıda "ilıq yumurta" ifadəsindən istifadə edirəm.

"Yumurta qabı" isə bir qədər soyuducunun yumurta üçün olan yerini və ya yumurtanın satıldığı kartonları xatırladır. Məncə "yumurta qabına" "yumurta fincanı" demək daha gözəl səslənir. Həm də bu ifadə belə qabları başqa qablardan fərləndirir.

Gottfried von Wedig (1583-1641), Alman rəssamı, Şamlı natürmort, 1610-20-ci illər, Mənbə: Link
400 il keçməsinə baxmayaraq ilıq yumurta yemək mədəniyyəti o qədər də dəyişməyib.

Yumurtanı qaynatmaq üçün qaba/qulplu kiçik qazana qoyuram. Çaydan qaynadıqdan sonra qaynayan suyu yumurtanın üzərinə əlavə edirəm. Sonra qabı az/orta odun üzərində 9 dəqiqə saxlayıram. Bu zaman su daha öncə qaynamasına baxmayaraq daha qaynamır (kiçik qazanın qızması və odun az olmasına görə).

9 dəqiqə tamam olan kimi yumurtanı sudan çıxarıb yumurta fincanına qoyuram. Çəngəl və ya qaşıqla üst qabığını dərhal sındırıram. Sonra da yumurtaya duz və istiot vururam. Əvvəlcədən tost etdiyim çörəyin hissələrini yarım-maye yumurtaya batıraraq yeyirəm.
 
Ola bilsin ki, sizin əldə etdiyiniz yumurtaların qabığı daha nazikdir və ya daha qalındır. Yaxud da siz nisbətən duru və ya çox maye ilıq yumurtanı sevirsiniz. O zaman 9 dəqiqə sizin üçün çox və ya az ola bilər. Amma mənim üçün bu optimal zamandır və mən ilıq yumurtanı məhz belə sevirəm.

Sonda onu deyim ki, ilıq yumurta yemək üçün yumurta fincanlarını sevirəm. Belə yumurta fincanları bir incəsənətdir. Hər quruluşda, gözəllikdə, rəngdə və materialdan yumurta fincanına rast gəlmək olar. Mənim istifadə etdiyim yumurta fincanları çəhrayı rəngli və flaminqo bəzəklidir.

Səfərim 19-cu əsr (1800-cü illər) Şuşayadır. Səyahətim həmin dövrdə Şuşaya səfər etmiş missionerlərin yazdıqları və digər 19-cu əsr qərb nəşrlərinin əsasındadır. (Bütün nəşrlərin asanlıqla tapılması üçün adlarına linklər daxil etmişəm.)

Tatar (yəni türk) kafesi (çayxana).
Müəllif: Emil Bayard, Vereşaginin eskizləri əsasında. 1864-65
Mənbə: Le Tour Du Monde

Şuşa

İlk missionerlər Şuşaya gəldikdə Şuşanın əsasını qoymuş Qarabağın birinci xanı Pənah xanın hökmranlığından haradasa 60 il keçirdi. Onun oğlu İbrahim Xəlil xanın öldürülməsindən 18 il ötmüşdü. Vereşaginin isti münasibətlər qurduğu Cəfərqulu xanın (İbrahim Xəlil xanın qardaşı oğlu) da onun öldürülməsində rolu olmuşdu (aşağıda). Molla Pənah Vaqif və oğlu artıq 27 il idi ki, İbrahim Xəlil xanın digər qardaşı oğlu Məhəmməd bəy Cavanşir tərəfindən edam olunmuşdu. Qasım bəy Zakirin haradasa 40 yaşı var idi, Natəvan xanım isə hələ anadan olmamışdı. Vereşagin Şuşaya gəldikdə Qasım bəy artıq dünyadan köçmüşdü, Natəvan xanım artıq 30 yaşlarında xanım idi. 

Adı

Ingilis John Bellows (1831-1902) 1893-cü ildə Şuşada olanda yazırdı ki, Şuşa tartar, yəni türk dilində şüşə deməkdir - təpə üzərində uzaqdan ağ göründüyünə görə belə deyilir. 

Əhalisi

• Missionary register (14-cücild) 1826: 1824-cü ildə 2000 nəfər
• The Encyclopaedia Britannica,Or Dictionary of Arts, Sciences, and General Literature (20-ci cild) 1860: 13 469 nəfər
• The Church Missionary Review (17-cicild) 1866: 50 000 nəfər
• The Globe Encyclopaedia ofUniversal Information (6-cı cild) 1879: 20297 nəfər
• Chambers’s Encyclopaedia 1880: 1867-ci ildə 19 341 nəfər 
• The Encyclopedia Britannica 1891: 1873-cü ildə 24 552 nəfər
• Chambers's Encyclopaedia (9-cu cild) 1892: 1886-cı ildə 26 806 nəfər
• The Century dictionary andcyclopedia 1904: 1890-cı ildə 32 040 nəfər
• The World-wide Encyclopedia and Gazetteer 1908: 1898-ci ildə 25 656 nəfər

Bu əhali artımını (2000-dən 13000-50000-ə) başqa mənbələrə (misal üçün rus mənbələrinə) baxmadan izah etmək çətindir. Burada üç səbəb ola bilər:

• Qeydlər və hesablamalar düzgün olmaya bilər. Birinci qeyd digər rəqəmlərdən çox aşağı olsa da nisbətən doğru ola bilər. 1824-cü ildə Şuşa nisbətən gənc şəhər idi və 2000-lik əhalisinin olması ağlabatandır. 50000 isə şişirdilmiş rəqəmə bənzəyir.
• Çar İmperiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra Şuşa əhalisinin sayının miqrasiya nəticəsində çox sürətlə artması mümkündür. Təxminən 50 - 70 ildən sonra 25000-lik şəhər olması 40 ildən sonra 50000-lik şəhər olmasından daha uyğun görünür.
• Ola bilsin ki, birinci qeyddən başqa bütün digər mənbələr ətraf kəndlərin və rayonların əhalisini də qeydə alıb.

Şuşa tatarı (türkü).
Müəllif: Metzmacher, Vereşaginin eskizləri əsasında. 1864-65
Mənbə: Le Tour Du Monde

Vasiliy Vereşagin Şuşa və əhalisi haqqında

1864-65-ci illərdə Qafqaza səyahət edən rus rəssamı Vasiliy Vereşagin yazır ki, Şuşa Qafqazın digər şəhərlərindən özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Yerevanda, Naxçıvanda və Gəncədə bütün tikililər Levant evlərinə bənzəyir. Bu şəhərlərdə evlər aşağı hündürlüklü və balacadır, tikilməsi üçün torpaq və kərpicdən istifadə olunub, pəncərələr çox azdır, alçaq damlar divarların və yaşıllıqların arxasında itir, küçələr dar, çirkli və əyridir və demək olar ki, heç vaxt üzəri daşla örtülmür. Şuşa isə başqa cürdür. Onun evləri sırayla düzülmüşdür, böyükdür, gözəldir və çoxlu miqdarda pəncərələrlə işıqlanır. Tikililər üçün şəhərin yerləşdiyi qayalardan daşlar çıxarılaraq istifadə olunub. Küçələr daha genişdir və plitələr ilə örtülüb. Evlərin damı Avropa evlərinin damlarına bənzəyir: onlar kiçik taxta lövhəciklərdən düzəldilib. 

Şuşada ev. Müəllif: Clerget, Vereşaginin eskizləri əsasında. 1864-65.
Mənbə: Le Tour Du Monde

Şuşa əhalisinin əcdadlarının bir zamanlar Persiya (İran) taxt-tacına iddia etmiş Heydəri (Gaidari) və Nemət (Neemet) üçün mübarizədə olduğunu yazır.  

Bu iddiaçılar artıq neçə əsrdir ki, qəbirdədir. Adları demək olar ki, yaddan çıxıb. Fərqi yoxdur. Heç səbəbini də başa düşmədən nəsilbənəsil bir tərəf Heydəri üçün, digər tərəf isə Nemət üçün məqsədsiz və əsassız dalaşmaq fürsətini əldən buraxmayaraq əcdadlarını təqlid edirlər. Onların dalaşqan xasiyyəti yerli hakimiyyətə yaxşı məlumdur: yerli hakimiyyət adətən bir tərəfin görüş yerinə gəldiyini bildikdə asan olmasa da digər tərəfi oradan çıxardır. 

Maraqlıdır ki, Persiya tarixində biri Heydər olmaqla taxt-tac üçün iki iddialının qarşıdurması 1576-cı ildə I Təhmasibin ölümü ilə baş verib. İki yarım-qardaş Heydər Mirzə (şahın sevimlisi) və İsmayıl Mirzə (şahın 20 il həbsdə saxladığı) bir-birinə düşmən kəsilir. Bu qarşıdurmada yaşca kiçik olmasına baxmayaraq özünü şah elan edən 21 yaşlı Heydər Mirzə öldürülür. 39 yaşlı İsmayıl Mirzə isə II Ismayıl adı ilə taxta çıxır. Lakin o da 1 il sonra ölür. Onun yarım-bacısı tərəfindən zəhərləndiyi güman edilir. Vereşagin Şuşalıları gördükdə o hadisədən haradasa 300 il keçmişdi. İnsanlar isə hələ də olub keçənlərin təsiri altında yaşayırdı. Nemət adı ola bilsin ki, Şuşadakı digər tayfanın adı olub.

Bazarların cəmiyyətin ən vacib maraqlarının müzakirə olunduğu, həm əhəmiyyətsiz xəbərlərin, həm də ən ağır siyasi xəbərlərin yayıldığı balaca parlamentə bənzədiyini deyir. Şuşa əhalisinin Məhərrəmlik mərasiminin və insanların özünə xətər yetirməsinin də şahidi olur və bunu detallı şəkildə qələmə alır. 

Qarabağ xanlığının taxt-tacına iddialılardan biri olan Cəfərqulu xan (İbrahim Xəlil xanın nəvəsi, böyük oğlu Məmməd Həsən ağa Cavanşirin oğlu) və onun oğlu Hidayət ağayla Şuşada ünsiyyətdə olur və hətta Cəfərqulu xanla isti münasibət qurur. Onun İbrahim Xəlil xanın öldürülməsində rolu olduğunu yazır. Cəfərqulu xan Vereşaginin səfərindən bir müddət sonra 1867-ci ildə vəfat edir. Çox güman ki, Vereşagin bundan heç vaxt xəbər tutmur. 

Gənc tatar (türk) aristokrat.
Müəllif: Vereşagin. 1864-65.
Mənbə: Le Tour Du Monde

Vereşagin Şuşa aristokratlarının hamısının ova öz "nökəri" ilə gəldiyini və nökərlərin qulluqçu olduğunu deyir. Ov zamanı bir ayıya güllə atsalar da öldürə bilmirlər, amma çoxlu sayda vəhşi keçi öldürürlər. 

O, Qarabağda hər bir bəyin tövləsi olduğunu yazır. Qarabağ atlarının Nadir şahın ölümündən sonra Pənah xan tərəfindən gətirildiyini və bu atların ərəb və türkoman atlarının qarışığı olduğunu qeyd edir. Cəbrayıl atlarının Qarabağ atlarından daha böyük və güclü olduğunu, amma Qarabağ atı kimi gözəl olmadığını yazır. 

Vereşagin Gəncəyə gedən qapının yaxınlığında böyük və köhnə bir evin olduğunu və bu evin Qarabağın sonuncu xanı Mehdiqulu xanın (İbrahim Xəlil xanın ikinci oğlu ondan sonra taxta çıxıb - 1845-ci ildə vəfat edib) qızının (Natəvan xanım - 1832 - 1897) olduğunu yazır. Atasının ona çoxlu var-dövlət saxladığını və onun tövləsinin "xanın atları" kimi tanınan Qarabağ atları ilə dolu olduğunu söyləyir. Natəvan xanımın evi hələ də dururmu? 

Qısa tarixi

Vereşagin Şuşa şəhərini Pənah xanın tikdiyini və xanlığının paytaxtı etdiyini yazır. 

The Encyclopaedia Britannica, Or Dictionaryof Arts, Sciences, and General Literature (20-ci cild), 1860: Şuşanın əsası Nadir Şah (1688-1747) tərəfindən qoyulub.

The Encyclopedia Britannica, 1891: 1789-cu ildə Pənah (Pana) xan tərəfindən qurulan Şuşa qalası bir tərəfdən divarları ilə, digər üç tərəfdən isə təbii şəkildə müdafiə olunur. 1795-ci ildə Şuşa Persiyalı Ağa Məhəmmədin mühasirəsinə uğurla dayanır, lakin bundan iki il sonra təslim olmağa məcbur olur. 1805-ci ildə Qarabağın İbrahim xanı Rusiyanın müdafiəsini istəyir, amma anneksasiya yalnız 1822-ci ildə başa çatır. İndiki (1891) Şuşa rayonu keçmiş Qarabağ xanlığının yalnız bir hissəsini təşkil edir.

Şuşanın əsasının Nadir Şah tərəfindən qoyulması digər mənbələrlə uyğunlaşmır. Pənah xanın şəhərin əsasını qoyması daha doğru məlumata bənzəyir. Amma ola bilsin ki, şəhərin əsasını 1789-cu ildən daha öncə qoyub.  

Coğrafiyası

Bible Society Record, 23-25-ci cildlər, 1878: Müqəddəs ata Edwin M. Bliss-in hesabatından. Qafqaz hər biri təbiətinə və sakinlərinə görə fərqli olan üç hissəyə bölünüb. (I) Qərbində Tiflis yerləşən və şərq civarında Bakı yerləşən Kür hövzəsi, (II) bu hövzə ilə Qara Dəniz arasında yerləşən dağlıq ərazi, (III) Araratın yüksəklikləri və Qarabağ. Bunlardan birincisi ən önəmlisidir. Kürün sahili boyunca Tiflisdən başqa böyük ölçülü şəhər yoxdur. Lakin cənubda, Qarabağın sərhədlərində, hər ikisi önəmli olan Yelizavetpol (Gəncə) və Şuşa yerləşir. Mən Yelizavetpoldan keçdim. Çox hissəsi sınıq-salxaq və köhnə olsa da hündür ağacları olan geniş meydan və izdihamlı bazarı buranın hələ də ticarət üçün geniş mərkəz olduğunu göstərirdi. Şuşanı görməyi planlaşdırırdım, lakin Rəştə yola düşəcək gəmiyə minmək və vaxtında Bakıya çata bilmək üçün ora getmədim. Səyahətçilərdən və digərlərindən öyrəndiklərimə görə Şuşa xeyli fəallığı olan şəhərdir və Rusiya hakimiyyəti bir vaxt oranın mineral zənginliklərini açmağa hazır olarsa və ya başqalarına bunu etməyə icazə verərsə, onda Şuşanın ölçüsü və əhəmiyyəti sürətlə artacaq.

 

Missionerlər

1822-ci ilin imperial icazəsi ilə Basel cəmiyyəti Qafqazda xristian missiyasını yerləşdirmək üçün Şuşanı seçir. Şuşa hər tərəfdən dərin uçurumlar və dərələr ilə əhatə olunmuş yüksək dağlarda yerləşən bir şəhər kimi təsvir olunur. Şuşanın sərin dağ bulaqları olduğu və havasının çox təmiz və sağlam olduğu qeyd olunur. 

Buraya ilk gələn missionerlər Dittrich, Zaremba və Hohenacker olur. Zaremba və Dittrich Şuşaya 23 yanvar 1824-cü ildə çatırlar. Basel-də yerləşən Komitə Dittrichlə söhbətləşmək istədiyindən onu geriyə çağırmaq üçün yerinə Hohenacker-i göndərir.  Hohenacker ora mayın 23-ü çatır. Dittrich isə aprelin 12-si 1825-ci ildə Basel-ə çatır. 

Dittrich Woehr, Pfander və Haas-la Şuşaya yola düşürlər. Haas və Dittrich digər ikisindən ayrılıb Moskvaya gedir. Daha sonra Komitə Judt-u çapçı kimi Şuşaya göndərir (o oraya aprelin 2-si 1830-cü ildə çatır) və tələbə olan və rus dilini öyrənən Sproemberg, daha sonra isə Hoernle, Schneider və Kreis gəlirlər. 

Missionerlər tezliklə özlərinə ev tikir, məktəb binası ucaldır, kitab cəmiyyəti və çap işi qurur və yerli dialektləri öyrəndilər. Bir çox dini yazıları tərcümə və çap edib paylayırlar. Missionerlərin istifadə etdikləri dillər əsasən fars və Persiyada da (İranda) müəyyən qədər istifadə olunan Trans-Qafqaz türk dili idi. 

Missionerlərdən ikisi ətraf torpaqlara səfər edərək müsəlmanlarla işləyir. Onlar Şəki, Şirvan, Bakı, Dağıstan, Dərbənd, Naxçıvan və İrəvana səfər edirlər. Digərləri isə Şuşanın bazarlarında olan adamlarla çalışır. Bir müddət sonra çap işi dayandırılır. Kitablar və traktlar Moskvada çap olunmağa başlayır. 

Yerlilərlə və ətraf torpaqlarla mehriban münasibətlər qurulur. İlk narahatlıq 1826-cı ildə Persiya şahzadəsi Abbas Mirzə Şuşaya hücum etdikdə yaşanır. O şəhəri 6 həftə mühasirədə saxlayır. Rus qoşunlarının yaxınlaşdığını eşidən persiyalılar qaçır. Bu təhlükə sonra da (mühasirə ilə əlaqədar) vəba xəstəliyi ilə əvəz olunur. Missionerlərdən yalnız Zaremba vəba xəstəliyinə tutulsa da tezliklə sağalır. 

İngilis John Kitto 1829-cu ildə Şuşadan keçdikdə oradakı missionerlərin Dittrich, Hohenacker, Haas, Zaremba və Pfander olduğunu deyir və çapçı John Abercrombie-nin adını da çəkir. Şuşa şəhərinin şəhərə deyil, böyük kəndə bənzədiyini yazır. Şəhərdəki yeganə yaxşı evin alman missionerləri tərəfindən tikildiyini qeyd edir.

Missionerlər ilk növbədə müsəlmanlarla işləmək istəsələr də ermənilərin vəziyyəti ilə tanış olduqdan sonra diqqətlərini onlara yönəldirlər. Ermənilərin məktəbləri yox idi, aralarında çox az adam dini yazıları oxuya bilirdi və daha azı da başa düşürdü (kilsə dilinin fərqliliyindən). Missionerlərə görə onlar özlərini "qeyri-xristian" kimi aparırdılar. Bu da müsəlmanlarla iş üçün çox böyük çətinlik yaradırdı. Müsəlmanlar ermənilərə baxıb xristianlığın doğru yol olmadığını düşünürdülər. Onlar erməniləri göstərib deyirdilər: “Budur sizin xristianlarınız: onlar bizdən nə ilə üstündürlər?”

Şuşada məscid (Yuxarı Gövhər Aga Məscidi).
Müəllif: H. Clerget, Vereşaginin eskizləri əsasında. 1864-65.
Mənbə: Le Tour Du Monde 

Missionerlər bütün cəhdlərinə baxmayaraq müsəlmanların dinlərini dəyişməsinə müvəffəq ola bilmirlər. Diqqətlərini ermənilərə çevirirlər. Məhz ermənilərlə işə görə və erməni kilsə rəhbərlərinin şikayəti nəticəsində 1835-ci ildə missionerlərin işinə xitam verilir.

Hoernle-nin xatirələrindən

Hoernle 1832-ci ilin martında Basel-i tərk edərək həmin ilin noyabrında Şuşaya çatır. Hoernle və Wolters-in ora çatması ilə Şuşada olan missionerlərin sayı altıya çatır. Onlardan ikisi, Dittrich və Haas evli olduğundan ümumlikdə Şuşada həmin vaxt səkkiz avropalı olur (Judt və Sproemberg daxil olmaqla). Sproemberg, Wolters və Hoernle müsəlmanlarla işləyir. Judt isə çap işi ilə məşğul olur. 

Oralarda üç dildə danışırlar: erməni, tartar türk dili və fars dili. Hoernle türk və fars dillərini öyrənir. O, birinci türk dili ilə başlayır. Bu çox çətin bir iş idi. Matveyin İncilinin bir-iki fəslindən başqa ona kömək edəcək bir qrammatika, lüğət və ya başqa kitab yox idi. Onun köməkçisi erməni Mirzə Farux öz dili ilə birlikdə türk və fars dillərini yaxşı başa düşürdü, amma onlar arasında ünsiyyət vasitəsi yox idi. Mirza Farux sözləri ayrıca yazıb tələffüz etməli idi. Hoernle sözləri yaxşı öyrənənə qədər onu tutuquşu kimi təqlid etməli idi. Yavaş-yavaş həmin fəsilləri heç nə başa düşmədən oxumağı öyrənmişdi. Növbəti addım oxuduğunun mənasını öyrənmək idi. 

Xalçaçılıq

Bir çox nəşr Şuşada xalçaçılığın əsas sənayelərdən olduğunu vurğulayır. Aşağıdakı mənbə xalçaçılığın çox detallı təsvirini verib. Mətn həmin nəşrdən tərcümədir.

Scottish Geographical Magazine, 1892: “...Xalça toxumaq əsasən qadınların işidir və çox az tartar (türk) evi var ki, orada xalça toxumaq üçün xana tapılmasın. Qadınlar bu işlə yalnız qazanc üçün deyil, həm də vaxt keçirmək üçün məşğul olurlar. Qazanc doğrudan da vacib deyil. Qadın işçilər gün ərzində 12 saat iş üçün 5-12 qəpik alanda razı qalırlar. Satış üçün toxunan xalçalarda çox vaxt pambıqdan istifadə olunur.

Xalça sənayesinin əsas ocağı Şuşadır. Şuşa demək olar ki, bu sənətin monopoliyasına sahibdir. Xristianlar və tartarlar (türklər) arasında olan inamsızlıq usta yanında toxumağı öyrənmək üçün çətinlik yaradır. Bir xristian öz ailəsindən kimisə tartar ailəsində şagirdlik etməyə göndərməz. Tartarlar isə qızlarının bu işi usta yanında öyrənməsini istəməzlər, çünki, 10 yaşlı qız evlilik yaşına çatmış hesab olunur və valideynləri onun üçün ər tapmağa çalışırlar. Xalçaçılıq tartarların tanıtdığı (təqdim etdiyi) bir incəsənətdir və bu işdə öz üstünlüklərini saxlayırlar. Şagirdlik üçün çətinliklə bərabər, xristianlar yaxşı qiymətə yun əldə etməkdə də çətinlik çəkirlər. Tartarlar çoxlu qoyun saxlayırlar. Yunu onlardan ucuz ala bilmək üçün təhlükəli olsa da onların düşərgəsinə (oylağına) yunqırxma zamanı baş çəkmək lazımdır. Düşərgədə yaz yununun bir pudunu 2-3 rubla almaq olar. Payız yunu isə bundan iki dəfə artıq qiymətə satılır. Broker (əlaqələndirici) vasitəsilə alınsa isə yaz yunu 5-6 rubla, payız yunu isə 7-8 rubla satılır. Tartarlar yunlarını çirkli halda, heyvan qalıqlarına bulaşmış halda satırlar. Yun istifadə olunmazdan əvvəl yuyulmalıdır, təmizlənməlidir və əyirilməlidir. Adətən 1 pud yunu əyirmək 10 qəpiyə başa gəlir. Sonra isə iplər burulur və boyanır. Heyvan və tərəvəz boyaları yaxşıdır və ən əsası boyaqotudur. Amma mineral boyalar, misal üçün süni alizarin, daha aşağı keyfiyyətlidir. Xalçaların müxtəlif adları var və naxışından və ölçüsündən asılı olaraq fərqli qiymətlərlə satılır:

• Xalı (Khaly)– otağın ortası üçün istifadə olunan xalçadır və eni 2 metr, uzunluğu 5-7 metrdir. 60-120 rubl arası qiyməti var.
• Yan (Yan) – eni bir 1 metrdir. Divarların arasındakı döşəməni və ortadakı xalçanı örtmək üçün istifadə olunur. İki yan bir xalı qiymətinədir.
• Ğiyaba (Ghiaba) – bu sözdən xalıdan tutmuş yana qədər bütün xalçalar üçün istifadə olunur.
• Taxtüstü (Takhtustu) – 1.8 metr eni və 3 metr uzunu olan xalçadır. Yatağın birləşik olduğu divardan asılır.
• Ceynamaz (Jeinamaz) – dua zamanı üzərində diz çökmək üçün istifadə olunan kiçik xalçadır.

Naxışlar təmsil etdikləri əşyalarla fərqlənir, misal üçün balıq (balykh - fish), buta (almond - badam).

Şuşanın xalçaları Qafqazda ən yaxşı olsa da Persiya xalçalarından və Təkkədən daha aşağı keyfiyyətli hesab olunur, çünki, yunun keyfiyyəti aşağıdır. Buna baxmayaraq Şuşa xalçaları axır zamanlarda Sankt-Peterburqa və Konstantinopola ixrac edilib. Şuşanın ildə təxminən 20 min funt-sterlinqlik xalça istehsal etdiyi hesablanıb.

O qədər də dəyərli olmayan keçə (palaz – palassy) əsl xalçalardan fərqləndirilməlidir. İki cür palaz var: zolaqlı (yerpalazı) və fiqurlu (kilim). Palazın qiyməti eyni ölçülü xalçanın yarı qiyməti qədərdir. Toxucular adətən sifarişçinin gətirdiyi materialdan xalça toxuyur.”

Şuşada tatar (türk) evinin oturma (qonaq) otağı. Çox güman ki, döşəmə xalça ilə örtülüb.
Müəllif: H. Clerget Vereşaginin eskizləri əsasında. 1864-65.
Mənbə: Le Tour Du Monde

Le Tour Du Monde, 1869: Vereşagin 1864-65-ci ildə Şuşada olduqdan sonra: Xalça toxumağı görmək mənə bir neçə dəfə nəsib olub. Çox böyük xalçalar adətən evdən kənarda toxunur. Bütün ailə, ana və qızları, xalçanın arxasında əyləşirlər. Onların barmaqları heyranedici bir sürətlə ipləri zəncirvari müxtəlif rəngli kiçik düyünlərlə hörərək hərəkət edir. Sonra o düyünlərin uclarını uzun qayçı ilə kəsirlər. Xalça sənəti bundan ibarətdir. Avropada çox tanınmış və axtarılan Şərq xalçalarının hazırlanması da eyni üsulladır. 

İpəkçilik

Şuşanın ipəkçiliyi də inkişaf etmiş olub.

Scottish Geographical Magazine, 1892: Keçmişdə xeyli sayda yerli ipək karxanaları var idi. Lakin son zamanlarda bunlar hər yerdə yoxa çıxmağa başlayıblar. Onların yerində buxarla işləyən Avropa modeli ipək (dəzgahları) karxanaları quraşdırılmışdır. Belə ipək karxanaları Cəbrayıl, Hadrut, Nuxa, Ordubad, Akulis, Şuşa və digər yerlərdə var. Şuşa və Cəbrayıl rayonlarında haradasa 20 ipək karxanası var. Bəzilərində qadınlar işləyir. İş günü 14-16 saatdır. Maaş günü 20-30 qəpik arası dəyişir. Sanitariya vəziyyəti ürəkaçan deyil. Xeyli sayda barama, xam ipək və ipək ipləri Rusiyaya, Persiyaya və Avropaya ixrac edilir. 

Diplomatic and Consular Reports, 1892: Haradasa 30 il əvvəl Artersi yaxınlığında və Lənkəran yaxınlığında Bakı rayonunda geniş miqyasda ipək yetişdirilirdi. Orada hələ də böyük tut ağacı bağlarının qalıqları durur, amma xəstəlik baş qaldırdığına görə tərk ediliblər. Şuşa, İrəvan və Yakatali (Zaqatala?) rayonlarında isə ipək geniş şəkildə yetişdirilir. Orada da xəstəlik sənayeyə ciddi zərər vurmuşdu, amma Yaponiyadan və Bağdadın yaxınlığında yerləşən Mandala-dan gətirilmiş baramanın hesabına sənaye ayaqda qala bilmişdi. İndi xəstəlik yox olub və ipəkçilik yenidən uğurla davam etdirilir, amma əvvəlki səviyyədə deyil.  

Yemək mədəniyyəti

Hoernle və Wolters Şuşadan ətraf torpaqlara səyahət etməyə başladıqda bir tartar, yəni türk qadın onlara qonaqpərvərlik göstərir. Onlar üçün oğlaq kəsir və çörək bişirir. Onları şahanə şəkildə meyvə və bala qonaq edir. 

İngilis bibliya alimi John Kitto 1829-cu ildə türk kəndində ilk gördüyü yaşayış yerinin çox sadə olduğunu, torpağa batırılmış iki dirək üzərində qurulduğunu yazır. Sadə olsa da daimi yaşayış yeri kimi istifadə olunduğunu düşünür. Orada çörək bişirən iki qadın görür. Onlardan yaşlısı işarələrlə Kitto-ya başa salır ki, bu yer onundur. Kitto yazır: 

Bişirmə prosesi çox sadədir. Üstəlik mən işin sürətli görülməsinə və təsadüfi şəraitə görə bunun müqəddəs kitablarda qeyd olunan çörəkbişirmə metodu olduğunu güman etməyə meylliyəm. Qabarıq metal lövhə üç daşın üzərinə qoyulur. Onun altında od yanır. Xəmir çox nazik qatlara yayılır və metal lövhənin üzərinə qoyulur. Hər qat haradasa bir-iki dəqiqə bişirilir. Ona görə də çörək nazik alınır. Şuşada, indi yazdığım yerdə, belə çörək bizim adi gündəlik çörəyimizdir. Çörək qəhvəyi bükmə kağızı kimi nazikdir və yumşaqdır. Bildiyimiz kimi persiyalılar belə çörəyi süfrədə salfet kimi istifadə edir və sonra yeyirlər. Çörək çox dadlıdır. Bişirəndə onu çevirmək lazımdır. Bu da İncildən bir sətri mənim yadıma saldı: “Efraim çevrilməmiş çörəkdir.” – Huşə VII. 8. (10) 

Şuşada tatar (türk) evinin oturma (qonaq) otağı.
Müəllif: Metzmacher Vereşaginin eskizləri əsasında. 1864-65.
Mənbə: Le Tour Du Monde

Vereşagin 1864-65-ci illərdə Şuşada olduqda tatar (türk) evinə baş çəkir:

Bizə qəlyanaltı üçün çay və çayla sulanmış plov (ət ilə yağda bişirilmiş çoxlu ədviyyalı düyü) gətirdilər. 

Belə görünür ki, lavaş çörəyi, ət, plov, meyvə və bal Şuşanın və ətraf torpaqların ən əsas və vacib yemək azuqələrindən olub. Bir neçə ensiklopediya Şuşada meyvə yetişdirildiyi qeyd edir.

Yekun

Xristian jurnallarından və kitablarından belə məlum olur ki, 10-dan artıq missioner Şuşa və ətraf torpaqlarda on ildən bir qədər artıq müddətdə fəaliyyət göstərirlər. Onlar Şuşaya maraqlı bir dövrdə, bu torpaqlar Rusiya imperiyasına birləşdirildikdən qısa bir müddət sonra gəlirlər. İmperator I Aleksandr  bu torpaqların müsəlmanlarının xristianlaşdırılmasına razılıq verir.

Missionerlərin hər biri maraqlı insan imiş. Misal üçün Zaremba savadlı artistokrat imiş və on iki dildə danışa bilirmiş. Missionerlər yerli dilləri öyrənir və yerli əhali ilə münasibət qururlar. Onlar hətta çətin tarixi bir anı – Şuşanın 6 həftəlik mühasirəsini – yaşamış olurlar. Daha sonra vəba xəstliyinin yayılmasının və insanların vəfatının şahidi olurlar. 

Orada olduqları müddətdə çox güman ki, Qasım bəy Zakiri Şuşada görüblər və onunla ünsiyyətdə olublar. Şuşa balaca olduğundan rastlaşmaya bilməzdilər. Vereşagin Şuşaya səfər etdikdə missionerlərin oradakı fəaliyyətinin üstündən 30 il keçmişdi və yəqin ki, onları artıq heç kim xatırlamırdı. 

Şuşada istehkamlaşdırılmış yaşayış yeri. 
Müəllif: Clerget, Vereşaginin eskizləri əsasında.1864-65.
Mənbə: Le Tour Du Monde

İngilis John Kitto Şuşaya səfər edərkən şəhərdəki yeganə yaxşı evin alman missionerlərinin olduğunu deyir. Maraqlıdır bu ev iki müharibədən və neçə illik işğaldan sonra hələ də dururmu? Orada bu missionerlərlə əlaqədar tarix muzeyi yaratmaq mümkündürmü?

Bəs Şuşanın xalçaçılıq və ipəkçilik sənayesini yenidən bərpa etmək mümkündürmü? Pənah xanın və digərlərinin qəbirləri dururmu? 

Bu suallara cavab tapmaq ümidilə. 

İstinadlar:

1. John Bellows: letters and memoir. 1904.
2. Le Tour Du Monde. 19-20-ci cildlər. 1869.
3. Christian missions: or amanual of missionary geography and history. 1846.
4. Missionary Register. 1827.
5. Missionary Register. 19-cucild. 1831. 
6. The Encyclopedia of Missions. 1891.
7. The Magazine of ChristianLiterature, 7-ci cild, birinci buraxılış. 1892-93.
8.  The Jubilee Memorial of the Religious Tract Society. 1850.
9. Memoirs of John Kitto ... Compiled Chiefly from His Letters and Journals. 1856.
10. The Church Missionary Intelligencer. 1854.
11. The Church Missionary Review, 17-ci cild. 1866.
12. Memoir of ... C.T. Hoernle ...compiled from his diaries and other papers. 1884.

Krablı və kürülü mini volovanlar

Vol-au-vent (volovan oxunur) fransızca "küləklə sovrulan" deməkdir. Silindrə bənzəyən çox yüngül fransız biş-düşüdür. Elə adı da xəmirin və volovanın yüngüllüyündən xəbər verir. Çox-qat xəmirdən (pâte feuilletée) hazırlanır.

Volovan Fransada süfrəyə adətən iştahaçan və ya qəlyanaltı kimi verilir. Keçmişdə diametri haradasa 15-20 santimetr olaraq hazırlanardı. Müasir dövrdə isə kanape və ya ayaqüstü qəlyanaltı kimi daha kiçik formaları hazırlanır.

Hazırlanması sadədir. Yayılmış çox-qat xəmirdən iki dairə kəsilir. Onlardan birində yumru deşik kəsilir. Deşiyi olan dairə digər dairənin üzərinə bərkidilir və sobada bişirilir. İki qatı bir-birinə birləşdirmək üçün çalınmış yumurta ağından istifadə edilir.

Volovan sobada bişdikcə qalxır və sonda bir kiçik quyuya bənzəyir. Bundan sonra əsas içlə doldurulur. Əsasın nəmlənməməsi üçün iç adətən son anda doldurulur. Bunun üçün xoşməzə inredientlərdən, misal üçün ət, balıq, kürü, göbələk və eskargodan və birləşdirici və dadverici qatdan, məsələn beşamel sousu, çalınmış qaymaq və sairədən istifadə olunur.

Məncə evə qonaq gələrkən və ya hər hansı bir yığıncaq üçün gözəl qəlyanaltı və ya iştahaçıcıdır. İçi ilə də bir az kreativlik göstərmək və azərbaycanlaşdırmaq, misal üçün ətli və souslu volovana nar dənələri əlavə etmək olar. 

Misirdə havayı yediyimiz balığı, həm də xiyarı, yemişi, kəvəri, soğanı və sarımsağı xatırlayırıq. 

Tövrat, Saylar 11:5

Bir çox tərəvəz və göyərti adlarımız fars sözləridir. Çox güman ki, bu tərəvəz adlarının türk variantları zamanla dilimizdən sıxışdırılıb çıxarılıb, ya da ümumiyyətlə olmayıb. Yeni dünyadan gələn tərəvəzlər, misal üçün pomidor və kartof, istisnadır. Onlara adları rus qonşularımıza uyğunlaşdıraraq vermişik.

Soğan və sarımsaq sözləri isə öz doğmaca sözlərimizdir. "Soğan" sözü yəqin ki, "soymaq" felindən kökünü götürüb və qabıqlarının çoxluğuna görə bu adı alıb. Elə "sarımsaq" sözü də çox fərqlənmir və gərək ki, "sarımaq" sözündən yaranıb (dilimləri sanki bir sarınmış boxçada yerləşir).

Maraqlıdır ki, sarımsaq sözündən digər türkdilli ölkələrdə, Türkiyədə, Türkmənistanda, Özbəkistanda və Qazaxıstanda istifadə olunur (Qırğızıstanda sarımsağa "acı piyaz" deyirlər). Soğan sözündən isə yalnız Türkiyə və Türkmənistanda istifadə olunur. Özbəkistanda, Qırğızıstanda və Qazaxıstanda soğana "piyaz" deyirlər. Piyaz fars sözüdür və İranda və farsdilli ölkələrdə (misal üçün Tacikistanda) soğana deyilir.

Bu cütlük haqqında yazmaqda məqsədim onların faydalarını araşdırmaq idi:

Soğan 89% sudan ibarətdir. Qalan 9%-i karbohidrat və 1%-i protein təşkil edir. Tərkibində fitokimyəvi maddələr və flavanoidlər var. Bu kimyəvi maddələrin xərçəng də (xüsusi mədə xərçəngi) daxil olmaqla müxtəlif xəstəliklərin əleyhinə xeyirli olduğu araşdırılıb. Üstəlik iltihab əleyhinə təsiri var və qan təzyiqini aşağı salır. Soğanı çiy və ya bişirilmiş yemək olar, amma çiy soğan, xeyirləri çox olan üzvi kükürd birləşmələri ilə zəngindir. Soğanın üç əsas növünün (sarı, ağ və qırmızı) tərkibi fərqlənir. Sarı soğanın tərkibi flavanoidlərlə daha zəngindir.

Gerrit Dou (1613-1675), Holland rəssamı, Sogan doğrayan qız, 1646-cı il. Mənbə: Link

Sarımsaq isə 59% sudan, 33% karbohidrat və 6% proteindən ibarətdir. Soğan kimi tərkibində fitokimyəvi maddələr, kükürd birləşmələri və flavanoidlər var. Sarımsağın  müxtəlif xalqlar arasında soyuqdəymə və başqa xəstəliklər əleyhinə xeyirləri olduğu düşünülür, lakin bu hələ sübut olunmalıdır və ona görə də daha çox elmi araşdırmalara ehtiyac var. Sarımsağın mədə xərçənginin əleyhinə xeyirli müəyyən edilsə də, onun qan təzyiqinə təsiri sübut olunmayıb.

Həm soğan, həm də sarımsağın kalori dəyəri azdır. Hər ikisinin faydaları var, amma belə faydaların özünü göstərməsi üçün müntəzəm yeyilməlidir. Təbii ki, bəzi şəxslər üçün həm soğan, həm də sarımsaq ziyanlı ola bilər. Ona görə də ehtiyatlı olmaq lazımdır.
 
Fikrimcə soğan və sarımsaq sözlərimizin türk mənşəli olması bu tərəvəzlərin qədim türklər tərəfindən yeyildiyini və onların dietasının bir hissəsi olduğunu göstərir. Mən sarımsağı və ya sarımsaqlı yeməyi nadir hallarda yeyirəm. Amma sarımsaqlı çörəyi (italyanların və başqa qərb millətlərinin mətbəxində yeyilən) çox sevirəm.

Sarımsaqlı çörək: Sarımsağı çox xırda doğrayın və ya sarımsaq-əzən alətlə əzin. Doğranmış və ya əzilmiş sarımsağı bir qədər zeytun yağına və ya əridilmiş yağa əlavə edin və qarışdırın. Bir qədər cəfərini çox kiçik doğrayın və yağa əlavə edin və qarışdırın. Sonra bir qədər çörək götürün (əgər ciabatta və ya baguette parçası varsa; olmasa başqa oxşar çörək), dilimlərə doğrayın, hər tərəfinə sarımsaqlı və cəfərili yağ vurun. Dilimləri sobada haradasa 5 dəqiqəlik, çörək dilimləri qızılı rəng alanadək bişirin. Sonra da başqa bir əsas yeməklə, misal üçün şorbayla, süfrəyə verin. Nuş olsun.

Bir çox millətlərin küküyə bənzər yumurta əsaslı yeməkləri var. Bizim çığırtmalarımızı və pomidor yumurtanı da bu qrupa aid etmək olar. Bu yazıda fransız və italyan yumurta əsaslı omelette və frittata-ya diqqət çəkmək istəyirəm. Frittata, omelette və kükünün özəlliklərindən biri tez hazırlanmasıdır.

Göbələk omleti

Omelette (omlet) fransız, frittata isə italyan yumurta yeməyidir. Hər ikisi müxtəlif inqredientlərlə, misal üçün ət, göbələk, tərəvəz və ya pendir ilə hazırlanır, yumurta ilə qarışdırılır və tavada qızardılır. Frittata italyan dilindən tərcümədə "qızardılmış" deməkdir. İspan tortillası və ya bizim kartof-yumurtamız frittatanın bir növüdür.

Frittata omelette-ə nisbətən bir qədər qalın olur və daha asta od üzərində bişirilir. Süfrəyə küküyə bənzər formada verilir. Omelette qızardıldıqdan sonra süfrəyə verilərkən bəzən arasına içlik qoyularaq qatlanır (fəsəli kimi). Lakin sobada bişirilən variantı da var. Hazırlanarkən isə küküdən fərqli olaraq yumurtasına su, süd və ya qaymaq əlavə oluna bilir.  Bu zaman omelette daha yumşaq alınır.

Frittata di cipolle və ya soğanlı frittata italyanların sevilən yeməklərindəndir. Hazırlanması sadədir - soğan, pendir, yumurta və zeytun yağı ilə hazırlanır. Frittatanın başqa yeməkdən qalmış makaronla bişirilən növü var.

Omelette-in də müxtəlif və ənənəvi növləri var. Yuxarıdakı inqredientlərdən başqa fərqli otlarla misal üçün tərxun, cəfəri və s. ilə hazırlana bilir. Ümumiyyətlə, omelette dünyada ən çox tanınan yumurta yeməyi adıdır. Ona görə də başqa millətlərin yumurta yeməklərindən danışanda millətin adına omelette əlavə edilir. Misal üçün tamaqoyaki yapon omelette-dir. Təbii ki, biz omelette sözünü kükü ilə əvəz edə bilərik.

Kükü mətbəximizin gözəlliklərindən biridir. İranlılar onu (kükü səbzi) Novruz bayramında süfrəyə verirlər. Bizdə isə səhv etmirəmsə belə bir adət varsa da, geniş yayılmayıb. Sağlam yemək olmasına və dadına söz ola bilməz. Yüngül olduğuna görə günün istənilən vaxtında (səhər yeməyi, nahar və ya axşam yeməyi)"küküləmək" mümkündür, lazımdır və faydalıdır. 

Bügünlərdə özümçün yeni bir fındıq kəşf etmişəm: Braziliya fındığı. Buna fındıq desəm də əslində ölçüsü fındıqdan daha böyükdür. Bir Braziliya fındığı üç normal fındıq ölçülüdür. Xurma (korolek), çay və zoğalın da aid olduğu bitki dəstəsinə mənsubdur.

Braziliya fındığı

Adından göründüyü kimi bu fındıq Cənubi Amerika mənşəlidir. Yalnız Braziliyada deyil, digər Cənubi Amerika ölkələrində də bitir və ya yetişdirilir. Ağacın hündürlüyü 50 metrə çata bilir. Təbii ki, braziliyalılar bu fındığa Braziliya fındığı demir və onu "castanhas-do-pará", yəni "Para şabalıdı" adlandırırlar.

Kimyəvi tərkibinə görə qoza bənzəsə də fərqləri də var. Braziliya fındığında qoza nisbətən iki dəfə çox doymuş yağ, təxminən iki dəfə çox kalsium, maqnezium və fosfor var. Hasil etdiyi enerji cəhətdən isə o qədər də fərqlənmir. 

Başqa fındıqlar kimi Braziliya fındığından da yağ hazırlanır. Bu yağın tərkibi 25% doymuş və 75% doymamış yağlardan ibarətdir (qoz yağında daha az doymuş yağ var). Doymuş yağların ürək-damar sistemi xəstəliklərilə əlaqələndiyini nəzərə alaraq orqanizmimiz üçün qozun bu cəhətdən daha faydalı olduğunu qəbul edə bilərik. Lakin Braziliya fındığının doymamış yağlarlarla zənginliyi onu özlüyündə yüksək faydalı yemək məhsulu edir.

Üstəlik Braziliya fındığında qozdan fərqli olaraq təxminən iki dəfə çox B1, dörd dəfə çox B3 və yeddi dəfə çox E vitamini var. Bu vitaminlərin çatışmazlığı olan hallarda Braziliya fındığı qozdan daha faydalı ola bilər, misal üçün pellaqra xəstəliyi B3 vitamininin çatışmazlığı nəticəsində yaranır.

Braziliya fındığından mətbəxdə biş-düş üçün istifadə olunur. Azərbaycanda bu fındığın harada əldə oluna bilinəcəyi, ümumiyyətlə əldə oluna bilinməsinin mümkünlüyü haqqında məlumatım yoxdur. Amma rast gəlsəniz, əgər hələ baxmamısınızsa, mütləq dadına baxın.